مجموعه تاریخی و فرهنگی کاخ سعد آباد تهران، یکی از اقامتگاه‌های ییلاقی پادشاهان قاجار و پهلوی بوده است. مجموعه کاخ سعد آباد یکی از سه مجموعه کاخ زیبا و تاریخی منطقه شمیرانات شهر تهران به شمار می‌رود که آخرین پادشاهان ایران در آن اقامت داشته‌اند.
اطراف مجموعه کاخ سعد آباد در گذشته از باغ پوشیده بود و داخل این مجموعه نیز باغی پر درخت وجود داشت. کاخ اختصاصی مجموعه سعد آباد، کاخ اصلی این مجموعه به شمار می‌رود و رضاخان به مرور زمان بر تعداد کاخ‌ها و بناهای مجموعه سعد آباد افزوده است. کاخ‌های ساخته شده در مجموعه سعد آباد به اعضای خانواده رضا شاه پهلوی تعلق داشتند و آخرین کاخ ساخته شده در مجموعه سعد آباد متعلق به لیلا پهلوی، دختر کوچک محمد رضا شاه بود.
تاریخچه کاخ سعد آباد
بنای کاخ سعد آباد در زمان حکومت قاجار پایه گذاری شد و پس از کودتای سال ۱۲۹۹ توسط رضاخان، با به قدرت رسیدن خاندان پهلوی، بناهای موجود در مجموعه سعد آباد به دستور رضاخان ساخته و بازسازی شدند. بخش‌هایی از مجموعه سعد آباد در زمان به قدرت رسیدن رضا خان، خارج از این مجموعه بودند که توسط رضا شاه خریداری و به مجموعه سعد آباد اضافه شدند.
اولین بناهای موجود در مجموعه سعد آباد در فضایی به وسعت ۸۰۰۰ متر مربع قرار داشتند و کاخ ملکه مادر، از اولین بناهای موجود بود. مجموعه سعد آباد در حال حاضر بزرگ‌ترین مجموعه تاریخی به جا مانده از دوره‌های پهلوی و قاجار در شهر تهران است.
معماری کاخ سعد آباد
مجموعه تاریخی سعد آباد در زمینی به مساحت نزدیک به ۳۰۰ هکتار قرار دارد که در حدود ۱۱۰ هکتار آن را عمارت‌ها و کاخ‌ها و در حدود ۱۸۰ هکتار دیگر را باغ، قنات‌ها و گلخانه‌های مجموعه سعد آباد تشکیل داده‌اند. در ساخت عمارت‌ها و کاخ‌های مجموعه سعد آباد تلفیقی از معماری اروپایی و معماری اصیل و سنتی ایران به چشم می‌خورد و طراحی ساختمان کاخ‌ها توسط برجسته‌ترین مهندسان داخلی و خارجی صورت گرفته است.
مهندسان طراح کاخ سفید در مجموعه سعدآباد، مهندس خرسندی و مهندس بوریس روسی بودند. گچ‌کاری‌ها و تزیینات داخلی کاخ سفید نیز توسط هرمندان ایرانی، غلامرضا پهلوان، عبد الکریم شیخان، حسین کاشی، استاد لرزاده و رضا ملائکه انجام شده‌اند. در قسمت ورودی کاخ سفید چهار ستون به سبک معماری رومی دیده می‌شود و نمای اصلی را با سنگ‌های مرمر پوشانده‌اند.
مقابل کاخ سفید مجسمه چکمه‌های رضاخان به چشم می‌خورد. این مجسمه در ابتدا کامل بود و در یکی از میادین شهر دزفول قرار داشت، اما پس از انقلاب توسط مردم دزفول شکسته شد. مجسمه آرش کمانگیر، اثر مجسمه ساز برجسته استاد ارژنگ نیز در محوطه باغ سعد آباد و مقابل کاخ سفید نصب شده است.
معمار بنای کاخ سبز، میرزا جعفر کاشی ملقب به معمار باشی بوده است. برای ساخت بنای کاخ سبز، هنرمندان و معمارن برجسته ایرانی نزدیک به هفت سال تلاش کردند و با استفاده از سنگ‌های سبز معدن خمسه زنجان و سنگ مرمر خراسان، نمای زیبایی برای کاخ سبز ساختند. این کاخ به نام کاخ مرمر نیز معروف است.
درون کاخ سبز مملو از آینه‌کاری‌های ظریف، کاشی‌کاری و گچبری است. تذهیب دیوارهای داخل کاخ سبز را استاد حسین بهزاد انجام داده‌اند و شاگردان استاد صنیع خاتم، داخل کاخ سبز را خاتم کاری کرده‌اند. روبه‌روی تالار آینه کاخ سبز، اتاق خواب رضا پهلوی را با چشم‌انداز رو به دربند، تعبیه کرده بودند.
از دیگر معماری‌های برجسته در مجموعه کاخ سعد آباد می‌توان به بنای کاخ شمس اشاره کرد. ساخت بنای کاخ شمس در شمال غربی مجموعه سعد آباد، از سال ۱۳۱۴ تا ۱۳۱۸ طول کشیده است. کاخ شمس را با مساحت ۲۶۰۰ متر مربع، در دو طبقه با زیرزمین ساخته‌اند. در معماری این کاخ، نشانه‌های از سبک معماری اروپایی به‌خصوص معماری آلمانی و معماری سنتی ایران از زمان ساسانیان، به چشم می‌خورد
کاخ اشرف پهلوی نیز در فضایی به وسعت ۱۸۰۰ متر مربع در شرق باغ سعد آباد، به دستور رضا شاه و توسط مهندس فرمانفرمائیان ساخته شد. در سال ۱۳۵۰ به دستور اشرف پهلوی نمای بیرونی این کاخ را با سنگ مرمر پوشاندند. سایر بناهای مجموعه سعد آباد نیز در دوران قاجار و پهلوی اول ساخته و در دوره پهلوی دوم بازسازی و مرمت شدند. آثار دست هنرمندان ایرانی در گوشه و کنار مجموعه کاخ‌های سعد آباد به چشم می‌خورد.