خراسان از دو واژه‌ی خُر و آسان تشکیل می‌شود و به معنای برآمدن خورشید یا در متون کهن مطلع الشمس است. دیار خراسان در گذشته کشوری وسیع و پررونق بود که در خلال قرن‌ها به دلیل جنگ‌های مکرر و بی‌کفایتی حکمرانان به بخش‌های مختلف تقسیم شد و امروزه بخش‌هایی از خراسان بزرگ قدیم در روسیه و افغانستان قرار دارد. خراسان فعلی تنها بخش کوچکی از خراسان بزرگ قدیم است. استان‌های خراسان شمالی، جنوبی و رضوی از مهم‌ترین مراکز قالیبافی ایران به شمار می‌روند. صنعت قالیبافی در این خطه اهمیت بسیار دارد، گواه این اهمیت قریب به صدوچهل هزار بافنده و نیروی کاری است که در خراسان به نوعی از راه صنعت فرشبافی کسب درآمد می‌کنند. دوران شکوفایی و رونق فرشبافی در خراسان به سال‌های 1500 میلادی در عهد تیموریان و سلطنت شاهرخ میرزا برمی‌گردد، در آن زمان هرات پایتخت سلسله‌ی تیموریان بود. هرات که به حق شهر هنرمندان و نگارگران نام گرفته بود، در تمامی شاخه‌های هنری، به ویژه فرشبافی فعال بود. این هنر فاخر پس از پشت سر گذاشتن دوران شکوفایی خود، در پایان عهد صفویه رو به افول گذاشت و تا پایان دوره‌ی قاجاریه دیگر به سایه‌ای از آن هنر پررونق و مسحورکننده تبدیل شده بود.

فرش دستباف خراسان و ویژگی های منحصربفرد آن

فرش دستباف خراسان یکی از نفیس‌ترین فرش‌های دستباف ایرانی است که فرهنگ باستانی ایران زمین را به نمایش می‌گذارد. فرش خراسان به لطف پشم مرغوب این خطه، درخشندگی بی‌نظیری دارد و رویه‌چینی غیریک‌دست و برجسته بودن فرش، اثر هنری جالب توجهی به آن می‌بخشد که باعث می‌شود نقشه‌ی اصلی کاملاً از زمینه متمایز شود و جلوه‌ی بیشتری پیدا کند. فرش خراسان همان گرمی و نرمی معروف و دلخواه دست‌بافته‌های قدیم ایران را دارد. زمینه‌ی قرمز یا آبی پخته و پررنگ فرش خراسان نقش و نگارهایی گلدار با طرح‌های ظریف را مهمان چشمان بیننده می‌کند، بعضی از این نقش‌ها بزرگ‌ هستند و در میان فرش جلوه‌گری می‌کنند، حال آن که بعضی کوچکند و با ظرافت ترسیم و بافته شده‌اند. فرش دستباف خراسان غالباً با طرح لچک ترنج، یعنی طرحی با نقوش گل و آرایه‌های مختلف در وسط و در چهار گوشه‌ی فرش، یا با یک شکل مرکزی مشخص روی زمینه‌ی ساده بافته می‌شود

فرش دستباف خراسان

استان‌های خراسان شمالی، رضوی و جنوبی، که بخش شرقی ایران را به خود اختصاص داده‌اند، به بافت فرش‌های دستبافت نفیس شهرت دارند. هنر فرشبافی در خراسان قدمتی دیرینه دارد و ردپای این هنر را در خراسان می‌توان در عهد تیموریان در واپسین سال‌های قرون وسطی یافت. خراسان بعدها در قرن نوزدهم و بیستم به مرکز تولید فرش‌های مرغوب و بزرگ تبدیل شد، البته بسیاری از این فرش‌ها به نام محل بافت خود در خراسان، مانند مشهد یا درخش نامیده می‌شوند. فرش خراسان از نظر طرح و نقشه تنوع بالایی دارد و به پیروی از سنن متعارف از طرح‌های سراسری و افشان تا لچک ترنج را شامل می‌شود. رنگ‌بندی فرش‌ها نیز متفاوت است، اگرچه گاهی با فرش‌هایی با رنگ‌های پخته و پررنگ مواجه می‌شویم، اما فرش دستباف خراسان ایران معمولاً ترکیب رنگ ملایم‌تر وزینتی‌تری دارد. در هرحال فرش دستباف خراسان با هر رنگ‌بندی یا طرحی از استاندارد و کیفیت بالایی در زمینه‌ی نقشه و تکنیک بافت برخوردار است و این مهارت در بافت باعث شده است که فرش خراسان علی‌رغم بافته شدن از پشم نرم و درخشان دوام بالایی نیز داشته باشد.

طرح‌ها و سبک‌های مختلف فرش خراسان

فرش دستباف خراسان در سبک‌های متفاوت و زیبایی بافته می‌شود. فرش خراسان نمایانگر همگون‌سازی فرهنگی و هنری بین ساکنین عرب، بافندگان کرد، ترکمن و فارس است. طرح‌های ظریف و پرجزییات فرش‌های خراسان تصاویری از انسان‌ها، پرندگان، حیوانات و درخت زندگی را به نمایش می‌گذارد که با دست و دلبازی زمینه را پر کرده‌اند. طرح‌های ناحیه‌ی خراسان شامل زمینه‌های تک رنگ و ساده با طرح‌های اسلیمی منحنی شکل و نقوش برگرفته از طرح‌های عشایر می‌شود. بسیاری از فرش‌های شکارگاه سبزرنگ که شکارچیان و حیوانات را برای همیشه میان تار و پود خود گرفتار کرده‌اند، در خطه‌ی خراسان بافته شده‌اند. فرش دستباف خراسان سبک سیال و باشکوه مربوط به ناحیه‎ی شرقی ایران را به نمایش می‌گذارد. فرش‌های خراسان با زمینه‌های تک رنگ خنثی و درخشان شیک و رنگ‌های باشکوه و زنده‌ به‌سان جواهر می‌درخشند. این زمینه‌های شیک گاهی با انبوهی از گل‌ها پوشیده شده‌اند تا منظری شبیه به یک جنگل سرسبز را خلق کنند. این فرش‌های نفیس ترکیب ایده‌آلی از کمال و ظرافت را به نمایش می‌گذارند. سبک رایج فرشبافی خراسان فراگیر و در عین حال اصیل و کاملاً متمایز است. فرش خراسان و مشهد نیز مانند فرش سراپی و هریس، که هر دو در یک محل بافته می‌شود، به تناوب به جای هم به کار برده می‌شود. البته مشهد شهری در استان خراسان رضوی است، بنابراین فرش مشهد به نوعی فرش خراسان نیز محسوب می‌شود، اما هر فرش خراسانی لزوماً فرش مشهد نیست. درهرحال رسم تاجران فرش این است که فرش‌های قدیمی‌تر و باکیفیت‌تر مشهد را به عنوان فرش خراسان معرفی می‌کنند و اگرچه این دو فرش اندکی با هم تفاوت دارند، اما در نهایت قیمت و ظاهر یا کیفیت کلی فرش است که برای خریدار مهم است و نام آن اهمیت چندانی ندارد. بنابراین اگر درصدد خرید فرش خراسان یا مشهد هستید، درواقع به دنبال یک نوع فرش هستید.

ویژگی‌های فرش دستباف خراسان

پشم مورد نیاز برای بافت فرش عمدتاً از گله‌های احشام شمال این استان، مانند تربت، نیشابور، قوچان و مشهد تامین می‌شود. فرش خراسان با گره‌های فارسی و ترکی بافته می‌شود. برخی بافندگانی که فرش را با گره فارسی می‌بافند، برای صرفه‌جویی در زمان و مواد از گره‌های دوبل استفاده می‌کنند. طرح فرش‌های دستبافت خراسان معمولاً نقوش گلدار، لچک ترنج، طرح‌های گلدار سراسری و افشان، طرح گلدانی، افشان، بته جقه و از همه رایج‌تر هراتی است. سبک هندی نیز در فرش‌های خراسان رواج دارد. این طرح‌ها منحصراً توسط بافندگان بلوچ یا ترکمن بافته می‌شود. در خراسان عموماً از رنگزاهای طبیعی استفاده می‌شود. رنگ‌های فرش‌های خراسان چندان متنوع نیست و محدود به قرمز، قرمز مایل به زرد، آبی سیر، فیروزه‌ای، بژ، خردلی و قهوه‌ای می‌شود. پشم در بعضی کارگاه‌های خراسان 24 ساعت در آب لیمو خوابانده می‌شود. این روش اشتباه در کنار نرم بودن پشم و تک‌رنگ بودن زمینه‌ی فرش دلیل کاهش ارزش فرش خراسان است. اگر عملکرد عالی بعضی کارگاه‌ها مانند عمواوغلی، مخملباف و خامنه‌ای نبود که فرش‌های بی‌نظیری را به گنیجنه‌ی ارزشمند فرش‌های ایران افزوده‌اند، فرش خراسان در موزه‌های فرش در جایگاه پایین‌تری قرار می‌گرفت. هرات که امروزه استانی در افغانستان است، مرکز خراسان بزرگ قدیم و مورد توجه پادشاهان بود. بنابراین تمام فرش‌های بافته شده در خراسان قدیم، فرش هراتی نامیده می‌شد و این نام هنوز نیز به کار برده می‌شود.

تاریخچه فرش دستباف خراسان

در روزگاران گذشته تمام فراورده‌های یک استان به نام مرکز آن نامیده می‌شد، بنابراین تصور می‌شود که فرش‌های هراتی عمدتاً در روستاها و دهکده‌های خراسان بافته شده باشد. نقشه فرش‌های خراسان در اواخر قرن دوازدهم و سیزدهم ترنج مرکزی، یعنی طرحی بود که در واقع مجموعه‌ای از مولفه‌ها و نقوش تزیینی در وسط فرش بود. تعادل بین ترنج میانی و زمینه‌ی خالی با اضافه کردن چند حاشیه‌ی باریک برقرار می‌شد. در پایان قرن نوزدهم طرح دیگری متشکل از نقوش گیاهی رواج یافت که با یک رنگ کل زمینه‌ را می‌پوشاند. این طرح به حاشیه‌های بزرگتر یا پهن‌تری نیاز داشت که با کادرهای بیشتر و عمدتاً با رنگ‌های قرمز و قهوه‌ای روی زمینه بافته می‌شد. شاید به همین دلیل است که حاشیه‌های بیشتری در فرش‌های شرقی دیده می‌شود. تعداد ترنج میانی و شکل آن متغیر است و به بزرگی فرش‌هایی بستگی دارد که در اشکال مختلف از گرد تا لوزی یا بیضی شکل بافته می‌شود. همچنین روی این فرش‌ها کتیبه‌هایی از شعر شعرای معروف ایران، همچون حافظ نیز دیده می‌شود، البته کتیبه‌های مدرن عمدتاً مزین به نقوش گیاهی‌ هستند. در بالا و پایین زمینه‌ی فرش‌های خراسان عمدتاً گلدان‌های گلی دیده می‌شود که در هر چهارگوشه فرش تکرار شده‌اند. زمینه‌ی خالی، صرف نظر از ترنج میانی و کتیبه‌های آن، با گل‌های اطراف ترنج پوشانده می‌شود. حاشیه‌ها نیز مزین به گل‌های هراتی و بوته‌های گلی است که از گل‌های کشمیری الهام گرفته شده است. فرش‌های شکارگاه نیز با صحنه‌هایی از شکار حیواناتی مانند غزال، گرگ، روباه، بز کوهی و پرندگان بافته شده است. رنگ‌های فرش خراسان عموماً گیاهی است و به نقوش و شکل‌های جذاب فرش جان می‌بخشد. پشم فرش‌های خراسان نرم و درخشان است و پرز فرش با ارتفاع کوتاه و متوسط رویه‌چینی می‌شود. هرچند قالیبافان خراسانی همچنان به سبک قدیمی وفادارند، اما برخی قالیبافان به تازگی گرایش پیدا کرده‌اند که طرح دیگری موسوم به نقشه ماهی را جایگزین طرح‌های قدیمی کنند، طرح ماهی کل سطح فرش‌های بیجار، سنه، همدان و فراهان را می‌پوشاند و در حاشیه‌ی اکثر فرش‌های خراسان و چند فرش میناخانی دیده می‌شود.