نوع لباس و پوشش هر قومی بخشی از فرهنگ آن دیار به شمار می رود و با توجه به المان هایی که در ان لباس کار شده است، می توان به اداب و رسوم، ارزشها و فرهنگ ان قوم پی برد. از آنجایی که اقوام زیادی در ایران زندگی میکنند، نمونه های فراوانی از این گونه هنرمندی نیز در سراسر ایران شکل گرفته است که ” لباس سنتی ترکمن” نمونه بارزی از این هنرمندی است. که به زیباترین شکل طراحی و تبدیل به نمادی برای مردم ترکمن شده است. مدل لباس سنتی ترکمن ها که از بخش های متعددی طراحی شده است، به زیبایی روی تن هرکسی می نشیند و همگان را محو طرح های چشم نواز این جلوه بصری می کند.

آشنایی با ترکمن ها:

تُرکْمَن‌ها یکی از اقوام ترک تبار آسیای میانه محسوب می شوند که در ترکمنستان، شمال غرب افغانستان و شمال‌شرق ایران زندگی می کنند. آنها تا اوایل قرن بیستم کوچ نشین بودند و به مرور در شهرها و روستاها سکونت یافتند.

ترکمن ها حدود ۲ درصد جمعیت ایران و حدود یک و نیم میلیون نفر از آن را تشکیل می دهند. بیشتر این مردم در جنوب شرقی دریای خزر و در ترکمن‌صحرا و اطراف رودخانه اترک و گرگان‌رود زندگی می کنند. سکونتگاه های ایشان در استان‌های گلستان، خراسان رضوی و خراسان شمالی پراکنده است و بندر ترکمن، گنبد قابوس، کلاله، آق قلا، گمیشان، مراوه‌تپه و اینچه‌برون مهم ترین شهرهای ترکمن نشین هستند. بیشتر ترکمن ها مسلمان سنی مذهب هستند و به زبان‌های ترک‌تبار از شاخه اغوز غربی صحبت می کنند. 

طوایف ترکمن عبارتند از: 1- چاودر 2- ارساری 3- آل علی 4- قره 5- سالور (سالر) 6- ساریق 7- تکه 8- گوگلان 9- یموت

معرفی لباس سنتی ترکمن ها:

ترکمن ها که مردمانی ترک زبان می باشند و از اسیای میانه به ایران ونقاط دیگر جهان کوچ کرده اند با خود تن پوشی خوش رنگ و نگار را به همراه دارند که دل از هر بیننده ای می برد. مردمان ترکمن که بیشتر در بندر ترکمن، استان گلستان، خراسان شمالی و رضوی، گنبد قابوس سکونت دارند با هنرمندی ماهرانه ای اثر هنری ملموسی را از جنس موادی همچون: ابریشم، کتان، پوست و پنبه خلق کرده اند. این لباس های خوش رنگ و لعاب در دو بخش مردانه و زنانه طراحی شده است که در این مقاله قصد معرفی انها را داریم.

پوشاک اقوام مختلف در سراسر جهان نشات گرفته از باورها، تاریخ و وقایع خاص است و نمادی از فرهنگ و سنت های آنها به شمار می رود. بیشتر تن پوش های سنتی در جهان با یکی از دوره های تاریخی ارتباط دارند و ویژگی های پوشش آن دوران را تداعی می کنند. با مقایسه پوشاک ترکمن ها با پوشاک دوره های تاریخی ایران متوجه می شویم که نمی توان آن را به دوره خاصی ارتباط داد؛ در واقع آنچه لباس قومیت‌های مختلف ایرانی را متمایز می کند عناصر ترکیبی دوره‌های تاریخی متفاوت در آنهاست که کار بررسی را نیز با دشواری هایی مواجه می سازد.

آنچه در یک دوره تاریخی در کشور وجود داشته و یا در برخی از دوره‌ها وارد ایران شده است به صورت دایم در حال تغییر بوده و حتا با جریان های سیاسی تغییر شکل داده است. پوشاک ترکمن ها نیز از هیمن قاعده پیروی کرده و در آن نشانه‌های پوشاک دوره‌های مختلف از جمله پوشاک عربی زمان ورود اسلام به ایران و تغییرات آن دیده می شود. بوروک ترکمنی، ظاهری شبیه عرقچین های دوره تیموری دارد یا آل دانقی بانوان ترکمن به همراه زیورآلات فلزی خاص آن شکل کلاه بانوان دربار تیموری و تزیینات آن را در ذهن تداعی می کند. برای همین باید تک تک اجزای پوشاک ترکمنی را از میان ادوار مختلف ایران بیرون کشید و این کار نیاز به مطالعات مستمر تاریخی، اجتماعی، سیاسی و ... دارد.

لباس مردانه:
            لباس های مردانه ترکمنی شامل تن پوش، شلوار، کلاه و کفش می شوند که هرکدام به طرز ماهرانه ای دوخته شده اند.

تن پوش:

تن پوش مردانه یا بالا پوش به قسمت اصلی لباس ترکمنی اطلاق می شوند که مردان بر تن می کنند و انواع مختلفی دارد که عبارتند از:

دون:

این تن پوش اصیل ترکمنی لباس بلندی است که تا سر زانو می رسد که اگر از ابریشم قرمز دوخته شده باشد به ان ( قیزیل دون) یا ( قیرمیز دون) می گویند و اگر از رنگ زرد دوخته شده باشد به آن ( قارما دون) گفته می شود.

چاکمن:

نوعی دیگر از تن پوش که به اندازه کت های کنونی دوخته شده و جنسش نیز از پشم شتر است چاکمن هم شامل دو نوع ( اینچه چاکمن) که از کرکی نازک تهیه شده و ( یوغین چاکمن) که از کرکی زبر دوخته شده تشکیل می شود.

ایچمک:

ایچمک هم نوعی دیگر از تن پوش است که در فصل سرما کارایی دارد و جنسش از پوست می باشد که هیچ دکمه ای در طراحی این نوع لباس به کار نرفته و از جلو سینه به وسیله یک قلاب بسته می شود و دارای استین گشادی است که هرچه به مچ می رسد باریک تر می شود و بهترین نوع ایچمک ( باغانا ایچمک) است که از پوست بره تهیه شده است.

پالتو:

پالتو هم که جزء دسته تن پوش است، لباس بلند دامنی است که ترکمن ها در فصل سرما به تن دارند. این لباس راه راه هم بدون دکمه است و برای بستن ان از یک کمربند چرمی به نام ” قوشاق” استفاده می شود.

قبا:

این نوع روپوش که هم از پارچه های ساده هم راه راه تهیه می شود، بدون یقه و با استین های بلند بدون زیر بغل می باشد که در قسمت پایینش دامنی با دو چاک طراحی شده است. لباس که به صورت راسته دوخته شده است، برای محکم نگه داشتنش از کمربند چرمی استفاده می شود.

کوینک:

کوینک هم پیراهنی راسته و بلند است که بدون یقه و دکمه طراحی شده و برای وصل کردنش به بند هایی با نام ” سپ یقه” متوصل می شوند.

پیراهن روحانیون:

پیراهن سفید با دامنی بلند که یقه اش با الهام از لباس صوفی های گذشته طراحی شده لباسی زیبا و بدون دکمه از جنس پنبه را به وجود آورده است.

چاتال:

چاتال به لباس راحتی و سبکی گفته می شود که ترکمن ها هنگام جنگ برای راحتی بر تن می کرده اند.

چئک یقه:

این نوع لباس ساده که دارای یقه ای کج می باشد با نام دیگری یعنی ” گزگ یقه” یا ” اوزیقه” معروف گشته است. سوزن دوزی هایی که بر روی یقه این لباس کار شده، طرح هایی زیبا را شکل داده است. علاوه بر یقه این لباس استین ها هم به نقش و نگاری هنرمندانه مزین شده است.

پاپینجا:
این لباس بدن استین هم نوعی پوشش زمستانی به شمار می رود که از جنس نمد تهیه شده و چوپان ها از ان استفاده می نمایند.

شلوار: شلوار های مردانه ترکمی شامل ” بالاق” یا ” جولبار” می شوند.

بالاق یا تنبان:

این نوع شلوار که از جنس پنبه و خیلی گشاد دوخته می شود برای افراد مسن به رنگ سفید و برای جوانها به رنگ سبز و نیلی دوخته می شود.

جولبار یا شلوار:

شلواری که پیران ترکمن بر بالای تنبان می پوشند جولبار نام دارد و این لباس با دو برش که یکی پشت قوزک پا را پوشش می دهد و دیگری خشتکی است که به شکل دو ذوزنقه دوخته شده است.

کلاه: کلاه که جزء اصلی ترین پوشش ترکمن ها به شمار می رود شامل چند نوع می شود.

تلپک:

این نوع کلاه ترکمنی از پوست بره تهیه می شود و شامل دو نوع: بوخار تلپک و شیپیر تلپک می شود.

بوروک:

این نوع کلاه سوزن دوزی شده نیز بخشی از پوشش ترکمن ها به شمار می رود که مردمان این قوم به عنوان عرق چین هم از ان استفاده می نمایند.

دستار شیر شکری:

این نوع پوشش همان گونه که از نامش پیداست نوعی عمامه سفید رنگ است که مردان ترکمنی از ان استفاده می کنند.

پاپوش: بخش دیگری از این لباس متنوع، کفش ها و پاپوش هایی هستند که در چند نوع تهیه شده اند.

چکمه:مهم ترین نوع پاپوش مردان ترکمنی چکمه های بلندی است که در سوار کاری ورزش اول ترکمن ها از آن استفاده می شود.

چاریق:

این کفش که از پوست گاو تهیه می شود نوعی پاپوش ترکمنی است که مردان ترکمن در صحرا از ان استفاده می کنند.

جوراب:

جوراب های زخیم پشمی و ابریشمی نیز نوعی دیگر از پاپوش های ترکمنی را تشکیل می دهند.

پوشاک بانوان ترکمن:

تنوع لباس سنتی زنان ترکن بسیار زیاد است و همگی با ذوق و هنری مثال زدنی دوخته شده است این لباس ها در شمایل لباس منزل، لباس کار برای پختن نان ، لباس بیرون از خانه و لباس جشن ها و مهمانی ها تهیه شده است که در ابتدا به سراغ بخش تن پوش ها می رویم.

کوینک:

ابریشم و رنگ قرمز یکی از مهم ترین المان های به کار برده شده در لباس زنان ترکمن است و زنان ترکمن در گذشته بیشتر از لباس های براق و قرمز رنگ که از جنس ابریشم بوده است استفاده می کرده اند این پیراهن ها دارای استین های بلند که در مچ تنگ می شود و سراستین های کار شده و سوزن دوزی شده می باشند. این پیراهن بلند در 15 سانتی متربه پایین چاک دارد که حاشیه این چاک با طراحی بی نظیری مزین شده است. زمانی که چاک به یقه می رسد به وسیله ” گل یقه” به هم وصل می شود و فقط قسمت کوچکی برای زنان شیرده باز گذاشته می شود. سرتا سر این لباس ردپای سوزن دوزی و قلاب بافی هنرمندانه زنان ترکمن دیده می شود.

قوشاق:

بخشی دیگر از پوشاک سنتی زنان ترکمن را کمربند های ابریشمی تشکیل می دهد. این کمربند که یک شال سه متری است، دور کمر زنان پیچیده می شود و باعث می شود در هنگام کار و فعالیت لباس در دست و پای زنان نباشد. این کمر بند که ” قوشاق” نام دارد برای زنان نو عروس به رنگ سبز دوخته می شود.

چابیت:

چابیت بالا پوشی است که در گذشته، زنان ترکمن در مراسم های مهم برتن می کرده اند. این لباس که از دو جنس مخملی و ابریشمی تهیه می شود، دارای آستین های کوتاه وکمربند می باشد. همچنین یقه لباس ساده و لباس از کمر به پایین گشاد می شود و نقش و نگار های بسیار زیبایی بر روی دوچاک کنار لباس وجود دارد که جلوه خاصی را به این پوشش داده است.

چاروود یا جبه:

این نوع پوشش که امروزه در میان زنان ترکمن منسوخ شده، پالتویی مخملی است که زنان در گذشته در جشن ها و مهمانی ها بر تن می کرده اند.

چکمن:

این نوع لباس هم برای فصل زمستان دوخته شده است که براساس پشم به کار رفته به دو نوع ” اینچه چکمن” و ” یوغین” تقسیم می شود.

نیم تنه:

این بخش از لباس ترکمن ها، برای دخترانی که عروس می شوند دوخته می شود که با پولک دوزی و سوزن دوزی هایی بسیار هنرمندانه تبدیل به لباسی بسیار شکیل می شود.

بالاق:

بخش مهمی از لباس زنان ترکمن شامل شلوار هایی می شود که تقریبا گشاد دوخته، و در قوزک پا تنگ می شوند. بالای شلوار ها از پارچه ای از جنس ” کرباس” و به رنگ سفید طراحی می شود و در حاشیه این شلوار ها هم سوزن دوزی و نقش نگار های بسیار جذاب به چشم می خورد.

روسری و سربند:

بورک: بورک همان عرق چینی است که هم برای مردان و هم برای زنان در دو نوع ساده و سوزن دوزی شده تهیه می شود و در گذشته از این عرق چین به جای روسری استفاده می شده است.

توپبی:

این نوع کلاه و سربند که به عنوان نمادی برای وضعیت ازدواج زنان این قوم به شمار می رود، به شکل مخروطی است که از چوب جارو و نی تهیه می شود و دختران ترکمن این سربند های قرمز رنگ را بعد از ازدواج به نشانه متاهل شدنشان به سر می بندند.

چارقد:

این نوع پوشش که در میان اقوام دیگر هم مرسوم است به روسری های بسیار بلندی اطلاق می شود که زنان ترکمن در بیرون از خانه می پوشند. این چارقد های ابریشمی با طرح ها و نقش های خوش رنگشان مانند نگینی بر سر زنان ترکمن می درخشند. روسری و سر بند که اصلی مهم در پوشش زنان ترکمن به شمار می رود در انواع گوناگونی با نام : یالیق، قینگاچ و چاشو تهیه شده است.

چیرپی:

نوعی دیگر از پوشش ترکمن ها که در قالب شنل های بدون استین دوخته شده است پوشش مناسب و پر طرفدار زنان ترکمن برای جشن ها و مهمانی هایشان می باشد. این شنل با طرح های زیبایش در رنگ های قرمز و سبز تهیه شده است

یاشماق:

این نوع پوشش که تقریبا همان روبنده است که زنان ترکمن در برابر نامحرمان می انداخته اند و در میان این قوم به نام ” یاشماق” معروف گشته است. ” قی قاچ” که نوعی روبنده نقابی وبه معنای صحبت نکردن با نامرحمان است، مخصوص نوعروسان ترکمنی می باشد.

پاپوش: کفش ها و پاپوش های ترکمنی که همگی با سوزن دوزی های ماهرانه تهیه شده اند بخش دیگری از این پوشاک جذاب و باشکوه را تشکیل می دهند. این کفش ها که همگی با پاشنه های سه گوش و از جنس پوست خام تولید می شوند تصویر زیبایی ازهنر دست مردمان این قوم را به نمایش گذاشته است.

و در پایان باید اشاره کرد که تنوع در پوشاک سنتی ترکمن انقدر زیاد می باشد که شاید نشود همه ی آنها را در یک مقاله گنجاند اما چیزی که در تمام بخش های این پوشاک عیان است، ذوق و سلیقه و هنر مردمان بی ریای ترکمن است.

لباس ترکمن ها 

حلیم عمر عطا میزبان ما با آقچه گل همسر مهربانش و نبیه دختر زیبایشان از لباس ترکمن می گویند....روستای گچی سو در شهرستان کلاله استان گلستان