وقتی صحبت از جاهای دیدنی تهران و شهر ری به میان می‌آید اسم برج طغرل در ذهن برجسته میشود چون بازدید از این برج زیبا برای انسان خاطره‌ای می‌سازد که اثر آن برای همیشه در روح و جان فرد باقی مانده و با گذر زمان براحتی از بین نمی‌رود. پیشنهاد می‌کنم که اگر روزی گذارتان به شهر ری افتاد بازدید از این برج زیبا را به تعویق نیندازید
برج طغرل کجاست؟
برج طغرل تقریبا در مرکز شهر ری و با فاصله‌ی کمی روبه‌روی درب شرقی آرامگاه شیخ صدوق (ابن بابویه) داخل خیابان شهید تقی‌پور واقع شده است. ارتفاع این برج کهن به اندازه‌ایست که از خیابان‌های به راحتی دیده میشود؛ پس مطمئن باشید اگر روزی قصد بازدید از این مکان تاریخی را داشته باشید در پیدا کردن آدرس به مشکلی بر نخواهید خورد.
راه‌های دسترسی به برج طغرل
شما می‌توانید برای بازدید از برج طغرل از وسایل نقلیه‌ی عمومی مثل تاکسی، اتوبوس و مترو، و یا از وسیله نقلیه‌ی شخصی خود استفاده کنید. برای استفاده از تاکسی می‌توانید ابتدا خود را به میدان اصلی شهر ری برسانید و سپس با تاکسی‌های خطی به جلوی درب اصلی آستان شیخ صدوق (ابن بابویه) بروید. با ورود به داخل خیابان شهید تقی‌پور بیش از چند قدم تا درب شمالی محوطه برج طغرل فاصله نخواهید داشت.
راه دیگر استفاده از متروی تهران و اتوبوس است. متاسفانه هیچ ایستگاه مترویی در نزدیکی برج وجود ندارد ولی شما می‌توانید پس از رفتن به ایستگاه متروی شهر ری در خط یک مترو، به‌وسیله اتوبوس‌های دولت‌آباد خود را به خیابان روبه‌روی ابن بابویه برسانید.
در صورتی‌که تصمیم دارید از اتومبیل شخصی خود استفاده کنید نیز می‌توانید پس از طی مسیر از راه اتوبان امام علی وارد شهر ری شوید یا چنانچه از مسیر اتوبان نواب به اتوبان آزادگان شرق و پس از آن به اتوبان شهید رجایی جنوب می‌روید، به اتوبان شهید آوینی شرق رفته و از خروجی خیابان شهید غیوری از اتوبان خارج شده و به‌طرف میدان بسیج مستضعفین و خیابان ابن بابویه وارد شوید
شکل ظاهری برج طغرل
همه چیز ناگهانی رخ میدهد. روزی که خود را ایستاده در مقابل برج طغرل می‌بینید حس غریبی حافظه‌تان را از اینکه چگونه خود را به اینجا رسانده‌اید، پاک میکند. نگاهتان بر بلندای برج متوقف می‌ماند و آرام آرام سراپای دیوارهای آجری را رو به پایین می‌پیماید.
شکل ظاهری برج جالب و بی‌مانند است. ساختمان استوانه‌ای و تو‌خالی آن با مساحت بیش از ۴۸ متر مربع و ارتفاع ۲۰ متر بدون احتساب گنبد تخریب شده آن، از داخل دایره‌ای شکل و از بیرون شبیه ستاره بیست‌وچهار پَر است. دور تا دور قسمت بالای آن گوشه‌سازی‌های زیبایی دارد که از مشخصه‌های معماری در زمان سلجوقیان به شمار می‌آید. دو درب شمالی و جنوبی برج دقیقا روبه‌روی درهای شمال و جنوبی محوطه واقع شده‌اند به‌طوری که چهار درب، در یک خط و در امتداد یکدیگر قرار گرفته‌اند.
بالای درب جنوبی برج، کتیبه‌ای سنگی نصب شده که نشان از تاریخچه و چگونگی احداث این برج خشتی آجری دارد.
دیواره برج از سه لایه مجزا و با فاصله از هم تشکیل شده است. در قسمت پایین در جنوبی برج سوراخ‌هایی دیده میشود که به‌عنوان هواکش هوا را مابین جداره‌های دیوار به جریان انداخته و مانع ماندگی رطوبت و در نتیجه پوسیدگی خشت‌ها و آجرهای بنا میشود. یکی از علل سالم ماندن بنا وجود همین هواکش‌ها، و به تعبیر سنتی، «گربه رو»هاست که از شگفتی‌های معماری آن زمان به شمار می‌رود.
با قدم‌های آهسته دور برج می‌چرخید و بالای دیواره کنار درب شمالی برج، چشمتان به دربی چوبی در ارتفاع هفت‌متری زمین می‌خورد که رسیدن به این در و ورود به آن جز به‌وسیله نردبان یا طناب ممکن نیست. این در از داخل به پلکانی مارپیچی و کوچک راه دارد که رفتن به بام برج را میسر میکند. پنجره‌های حفره‌مانندی نیز به‌منظور نور‌دهی و ایجاد جریان هوا به پلکان در دیواره در نظر گرفته شده‌اند که از بیرون در قسمت بالای در قابل مشاهده است. در زمان قدیم از این راه به بالای بام رفته و آتشی بر فراز بام روشن می‌کردند.
در تاریخ ناصری، بالای برج، محل دیده‌بانی و نگهبانی و بر‌افروختن آتش ذکر شده ولی آنچه که از متون تاریخی دیگر بر‌می‌آید این است که در زمان‌های گذشته، از دژ‌هایی مثل دژ رشکان به‌عنوان محلی برای نگهبانی دادن استفاده می‌شده و ساخت این برج به‌منظور کاربرد علمی آن صورت گرفته است. دیواره بالای برج با پهنای زیاد به اندازه‌ایست که حدودا یک اتومبیل می‌تواند روی آن دور بزند. دو ناودان سنگی نیز بالای دیواره وجود دارد که آب پاران و برف را به پایین هدایت میکند. کف قسمت داخلی برج سطحی صیقلی دارد که در مرکز با شیبی کاسه مانند به سوراخ آبریز کانال آب متصل میشود. در فصل بارش، آب حاصل از باران و برف به کف برج ریخته وپس از شستشوی فضله‌های کبوترانی که در حفره‌های دیواره‌ی داخلی برج لانه کرده‌اند، وارد کانال آب داخل زمین شده و سپس بعد از طی مسیری به باغ و فضای سرسبز محوطه جریان پیدا میکند. این آب حاوی کود حیوانی بوده و برای رشد گیاهان بسیار مفید و مثمر ثمر است.
برج طغرل برای چه کاری بوده؟
احتمالا شما برای بازدید از این اثر تاریخی بارها به ساعت خود نگاهی انداخته و برنامه سفر کوتاه خود را تنظیم کرده‌اید. پس بی‌شک برایتان جالب است که بدانید آنچه مقابل‌تان قرار دارد یک ساعت آفتابی تمام‌عیار است که با دقیق‌ترین اصول مهندسی و مطابق با علم ساخت رصد‌خانه‌های قدیم ساخته شده و در روزگاران گذشته از آن برای تعیین ساعات روز استفاده می‌کردند.
با چرخش زمین و تغییر زاویه تابش نور خورشید در هر ساعت از روز، یکی از کنگره‌های بیرونی برج مقابل آفتاب قرار گرفته و زمان دقیق حتی دقایق یک ساعت را مشخص میکند پس بهتر است در اینجا بی‌هیچ وقفه‌ای بلافاصله ساعت خود را با ساعت برج تنظیم کنید.
در روزگاران قدیم، زمان‌هایی که مسافران از اسب و گاری و درشکه برای سفر‌های بین‌شهری خود استفاده می‌کردند، شهر ری در مسیر جاده ابریشم قرار داشت. بازرگانانی که به هر دلیل راهی این جاده بودند و یا مسافرینی که از سمت خراسان به طرف ری حرکت می‌کردند، همگی به‌وسیله برج طغرل به سمت مقصد راهنمایی می‌شدند. در آن زمان در قسمت بالای برج که شکل گنبدمانندی داشته، شعله آتش بزرگی روشن می‌کردند که از جاده‌های اطراف قابل مشاهده و راهنمای مسافران بوده است.
دیواره‌های صاف با سوراخ‌های متعدد و منظم قسمت داخلی بنا به صورتی ساخته شده‌اند که باعث پژواک جالبی از صدا می‌شوند. اگر شما میان برج بایستید و آهسته صحبت کنید، صدای شما چند برابر به اکو تبدیل شده و دوباره به خودتان باز‌می‌گردد. شنیدن بازگشت صدا لذت جالبی است که امیدوارم به‌زودی آن را داخل برج طغرل تجربه کنید.
کبوتران داخل برج طغرل
دیواره داخلی برج طغرل دارای حفره‌های منظم و متعددی است که کبوترها در آن لانه کرده‌اند. وجود این پرندگان زیبا و صدای بال زدن‌ها‌یشان که با آواز بغبغو همراه میشود حس زندگی را به کالبد بی‌جان برج می‌دمد. جای خوشحالی دارد که امروزه بعد از قرن‌ها این برج هنوز سر جای خود استوار و پا‌برجاست و زندگی هنوز در گوشه‌گوشه آن جریان دارد. پژواک و طنین صدای پرواز کبوتران زیر آسمان آبی برج بسیار شنیدنی و آرامش‌بخش است.
فضا و محیط برج طغرل
بعد از آنکه بازدید از برج به آخر رسید، متوجه زیبایی‌های بیشتری از محوطه کوچک برج خواهید شد. برج طغرل در میان باغ و فضای مشجر و زیبایی قرار دارد که خود به تنهایی دارای جاذبه زیادی است.
این فضای باصفا، دو درب چوبی قدیمی در قسمت شمالی و جنوبی باغ را مقابل دیدگان‌تان قرار میدهد که رفت‌و‌آمد بازدیدکنندگان از طریق آن دو درب است. این درب‌ها هریک با گل‌میخ‌ها و کوبه‌های مخصوص زنان و مردان یادگاری ارزشمند از دوران باستان سرزمین ری است. صدای دق‌الباب کوبه زنانه زیر و صدای دق‌الباب کوبه مردانه به طرز ملموسی بم است.
تنها شنیدن صدای این کوبه‌ها کافی است تا برای زمان کوتاهی ذهن‌تان را از فضای پر‌ترافیک زندگی امروزی به اعماق تاریخ برده و شما را به تفکر وا‌دارد. اینجا گوش انسان نا‌خوداگاه صدای زنگ آیفون آپارتمان را در ذهن تجسم کرده و کمترین شباهتی با آنچه که زمانی گوش‌ها با صدای آن مانوس بوده احساس نمی‌کند. در واقع لذت احساس همین تفاوت‌هاست که به قدم‌ها برای رفتن به مکان‌های تاریخی انگیزه می‌بخشد.
روبه‌روی درب شمالی محوطه برج طغرل حوض پر‌آبی دیده میشود که ماهی‌های کوچک قرمزی در آن شنا می‌کنند. آقای راهنما که راوی بخشی از وقایع گذشته و ویژگی‌های بنای برج و ضمنا فروشنده بلیط نیز هست، در مهمان‌نوازی و جذب گردشگران سنگ تمام گذاشته و می‌کوشد برای شما و همراهان‌تان لحظات خوش و خاطره‌سازی را درست کند. احتمالا ایشان از شما و همراهان‌تان عکس‌های هنری زیبایی می‌اندازد و آماده پاسخگویی به سوالات شما هم است.
روبه‌روی درب جنوبی محوطه، طاق نصرتی آجری به زیبایی تمام قد بر‌افراشته و در کنار آن آب‌سرد‌کن برای نوشیدن آب قرار داده شده است. در قسمت راست برج سنگواره‌ای بزرگ به‌چشم می‌خورد که روی آن توضیحاتی در مورد بنای برج طغرل بر صفحه‌ای فلزی نوشته و نصب شده است.
هر گوشه از محوطه و اطراف برج با فاصله کمی نیمکت‌هایی برای نشستن و استراحت شما وجود دارد. دکه فروش بلیط جلوی درب شمالی محوطه است و قیمت بلیط با خط درشتی بر روی دکه نوشته و نصب شده است. ضمنا ورود وسایلی مثل دوچرخه به داخل محوطه ممنوع است و با چسباندن اعلانی از بازدیدکنندگان درخواست شده که از آوردن غذا به داخل محوطه خود‌داری کنند.
در بخش شمالی برج به مدفن شاعر معاصر، استاد فرهنگ و زبان فارسی مورخ روزنامه‌نگار و تاریخ‌دان سیدمحمد محیط طباطبایی بر‌می‌خوریم که سر‌دیس یادبودی از جنس برنز نیز از ایشان در آنجا خودنمایی میکند.
برج طغرل مدفن کیست؟
پاسخ این سوال در میان محققین و تاریخ‌نگاران بحث‌های زیادی درست کرده است. عده‌ای از محققین از جمله فارق سومر (محقق ترکیه‌ای) این مکان را محل دفن یکی از پادشاهان سلجوقی بنام سلطان طغرل بیک سلجوقی می‌داند. همچنین در کتاب مجمل‌التواریخ صفحه ۴۶۵ نیز اینگونه گفته شده که: “سلطان طغرل سلجوقی در شهر ری وفات یافت و مرقدش همانجا برجاست.”
عبدالجلیل رازی نیز در قرن ششم هجری در کتاب النقض به وفات سلطان طغرل بیک سلجوقی در شهر ری و بنای باشکوه آرامگاه وی در همانجا اشاره کرده است ولی برخی دیگر از مورخان برج طغرل را محل دفن خلیل سلطان یکی از فرزندان تیمور لنگ و همسرش شادالملک در قرن پانزدهم می‌دانند.
حسن کریمیان در کتاب خود با نام «کتاب جامع ری باستان» از قول برخی این مکان را محل دفن فخرالدوله دیلمی معرفی کرده و مورخ و تاریخ‌نگار معاصر سیدمحمد محیط طباطبایی این بنا را آرامگاه ابراهیم خواص دانسته و خود نیز در سال ۱۳۷۱ پس از مرگ در جوار این برج به خاک سپرده شد. عده‌ای معتقدند که سلطان طغرل بیک سلجوقی لای دیوار برج دفن شده تا دشمنان نتوانند محل دفن او را پیدا کنند.
تاریخچه برج طغرل
دانستن تاریخچه هر مکان دیدنی از آن‌جهت اهمیت دارد که پرده‌هایی از نا‌آگاهی را کنار زده و چشم ما را به حقایق بیشتری در مورد اینکه که هستیم و کجا ایستاده‌ایم، بازتر میکند. حضور ما و شما در اینجا، امتداد حضور افراد بی‌شماری از پیشینیان است. بزرگان و صاحب‌نظرانی که دلیل مشترک حضورشان، وجود این برج زیبا بوده است.
برج طغرل که توسط برخی مورخان باستان با عنوان «برج خلیفه یزید» نامیده شده، یکی از آثار به‌جا مانده از دوران سلجوقیان است. در دوران سلجوقی، کشور ایران سرزمین بسیار پهناوری بوده و احتمالا به‌دلیل اوضاع خوبِ اقتصادی در آن زمان بناهای زیادی ساخته و برای دوران‌های بعد به یادگار گذاشته شده که برج طغرل نیز یکی از آن‌هاست و خوشبختانه از آسیب‌های زمانه و جنگ‌ها و حمله قوم مغول و حتی زلزله عظیم ری تا حد زیادی در امان مانده است.
این بنا منسوب به طغرل اول سلجوقی و طغرل بیک است و به اعتقاد برخی محققان ساختمان آن توسط فردی به‌نام محمد امین معمار‌باشی ساخته شده است. قدمت بنای این برج به حدود ۹ قرن پیش و نیمه دوم قرن ششم هجری می‌رسد. در طول سالیان طولانی برج طغرل با گذر زمان پس از آسیب‌ها، بارها و بارها مرمت شده است.
آنچه که امروز از این اثر تاریخی زیبا به یادگار مانده همان برج قدیمی است ولی با این تفاوت که گنبد زیبایی که بر فراز آن ساخته شده بوده اکنون تخریب شده و دیگر اثری از آن باقی نمانده است. این بنا بعد از زلزله عظیم ری چند تَرَک برداشته ولی دیواره‌های برج به‌علت استفاده از ساروج که از ترکیب آهک و سفیده تخم‌مرغ به‌دست می‌آید و از آن به‌عنوان ماده محکم و چسبنده‌ای در ساخت برج استفاده شده، توانسته تا‌کنون همچنان پابرجا و استوار باقی بماند.
برج طغرل با طرح مدور و ۲۴ تَرک، دارای قطر داخلی ۱۱ متر و قطر خارجی ۱۵ متر است. این بنا در ابتدا با تزیینات داخلی ساخته شده ولی در زمان قاجار تزیینات داخلی و کتیبه آن از بین رفته و سپس در سال ۱۳۰۱ هجری قمری به فرمان ناصرالدین شاه مرمت و بازسازی شده است. ساختمان در سال ۱۳۱۰ با شماره ثبت ۱۴ به ثبت رسیده و اکنون زیر نظر سازمان میراث فرهنگی و گردشگری اداره میشود.
قدیمی‌ترین عکسی که از این برج باقی‌مانده، عکسی است که از نمای نیمه ویران برج در قرن هجدهم میلادی از آن گرفته شده است. البته تصویر نقاشی شده‌ای نیز از این برج در کتاب «پاسکال کاست» که در زمان محمد‌شاه قاجار منتشر شده وجود دارد که با عنوان «برج نیمه‌ویران خلیفه یزید» از آن یاد شده و برج و فضای اطراف آن را نشان میدهد.